Szafranek (Szaffranek, Schaffraneck) Józef (Joseph), krypt. S. (1807–1874), ksiądz, poseł do Pruskiego Zgromadzenia Narodowego w Berlinie, działacz społeczny i narodowy na Górnym Śląsku.
Ur. 19 II w Gościęcinie (Kostenthal) w pow. kozielskim, był synem Franciszka, młynarza, i Klary z Wolfów. Miał ośmioro rodzeństwa, w tym brata Wilhelma, lekarza.
Po ukończeniu gimnazjum w Głubczycach, jako stypendysta kurii wrocławskiej, studiował S. w l. 1827–30 filozofię i teologię na uniw. we Wrocławiu. Potem od 30 X 1830 uczył się we wrocławskim seminarium duchownym. Święcenia kapłańskie otrzymał 26 III 1831 z rąk bp. Emanuela Szymońskiego i został wikarym w Grzędzinie (pow. kozielski). Od września 1832 do końca r. 1838 był wikarym w Raciborzu, gdzie wspierał ubogich i chorych, zwłaszcza sieroty po zmarłych w czasie epidemii cholery. W styczniu 1839 został administratorem, a 15 VIII 1840 proboszczem paraf. NMP w Bytomiu, jednej z największych w diec. wrocławskiej (liczyła ok. 4 tys. parafian). W trosce o oświatę dorosłych zorganizował w r. 1839 na plebanii bibliotekę paraf. i powołał przy niej samokształceniowe koło czytelnicze. Był w pow. bytomskim rewizorem (kuratorem) szkół elementarnych oraz szkoły żydowskiej. Zakładał szkółki niedzielne oraz wprowadzał w nich nowe przedmioty: rysunki i ćwiczenia gimnastyczne; szczególną uwagę zwracał na naukę języka polskiego. Wspomagał materialnie uczniów i dbał o godziwe warunki pracy nauczycieli. Z własnej inicjatywy odprawił w r. 1844 nabożeństwo dziękczynne po nieudanym zamachu na króla Fryderyka Wilhelma IV. Propagował trzeźwość wśród parafian, wzorując się na doświadczeniach niemieckich ks. Selinga z Osnabrück (z którym spotkał się w r. 1844) i ks. Jana Nepomucena Ficka. W r. 1844 założył w Bytomiu bractwo trzeźwości, a na listę abstynentów wpisało się 5200 osób (w tym ok. 50% katolików). W r. 1845 ogłosił w „Beuthener Kreisblatt” artykuł poświęcony pszczelarstwu i sadownictwu, w którym zachęcał do sadzenia drzew owocowych; w wyniku akcji rozpoczętej przez S-a, posadzono w jego parafii ok. 30 tys. jabłoni.
Od początku l. czterdziestych zwracał się S. do władz o uzyskanie koncesji na wydawanie na Górnym Śląsku czasopisma w języku polskim. Jako jeden z pierwszych na Śląsku ogłaszał w Bytomiu w l. 1844–6 „Kalendarze postne...” dla ludu w językach polskim i niemieckim. Opracował śpiewnik polskich i niemieckich pieśni kościelnych Gottesdienstliche Lieder für die katholische Pfarrkirchen in Beuthen O.S. Angeordnet durch den Pfarrer J.S. (Beuthen 1846, później jeszcze cztery wyd.). W wydawaniu kalendarzy i opiekowaniu się biblioteką pomagał mu od r. 1846 nauczyciel bytomskiej szkoły ludowej Emanuel Smołka. Z bratem Wilhelmem należał S. do Tow. Literacko-Słowiańskiego we Wrocławiu. Pisywał wtedy artykuły do wrocławskiego czasopisma „Schlesisches Kirchenblatt”, m.in. o potrzebie propagowania wśród ludu książek polskich, o podróży do Paryża w celu sprowadzenia do Bytomia szarytek oraz ruchu abstynenckim. Po wybuchu epidemii tyfusu przyczynił się w l. 1846–7 do wybudowania szpitala, odstępując pod jego budowę część ogrodu swej plebanii; wraz z rodziną ofiarował na ten cel dodatkowo 2 tys. talarów. Pod koniec r. 1847 sam zaraził się tyfusem; kiedy pierwszy raz po chorobie w kwietniu 1848 odprawił mszę, wierni urządzili mu owację.
Dzięki popularności i uznaniu został S. wybrany 8 V 1848 na posła w okręgu bytomsko-tarnogórskim do Pruskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego (Die Preussische Verfassunggebende Versammlung) w Berlinie. Ubrany po świecku, na czele chłopskich deputowanych ze Śląska zasiadł na lewicy parlamentarnej. Był też uczestnikiem spotkań posłów polskich, odbywających się w berlińskim mieszkaniu Gustawa Potworowskiego. Na jednym z pierwszych posiedzeń Zgromadzenia zgłosił petycję, domagającą się m.in. monarchii konstytucyjnej, wolności słowa, sumienia i stowarzyszeń oraz samorządów gminnych, a także zniesienia opłat za naukę, zwiększenia liczby szkół państwowych, dopuszczenia do obrad w parlamencie języka polskiego oraz znajomości polszczyzny przez urzędników, nauczycieli i sędziów w miejscowościach zamieszkałych w większości przez ludność polską. Wszedł w skład komisji ds. górnictwa i hutnictwa i 9 VI t.r. domagał się w imieniu górników uchwalenia poprawek do ustawy górniczej, m.in. zmniejszenia opłat obciążających produkcję, podwyższenia zasiłków dla wdów, sierot i inwalidów w hutnictwie, utworzenia kasy hutników na wzór brackich kas górniczych oraz uszanowania przez właścicieli kopalń gruntów chłopskich i robotniczych. Wnioski S-a zostały przyjęte, ale termin ich załatwienia odroczono. Dn. 14 VI bezskutecznie apelował o podjęcie przez rząd kroków celem powstrzymania pauperyzacji chłopów na Śląsku oraz wezwania ziemian do dobrowolnego zrzeczenia się praw feudalnych.
W swojej bytomskiej parafii założył S. na początku czerwca 1848, wraz ze współpracownikami, pierwsze polskie czasopismo w regionie „Dziennik Górnośląski”. W skład redakcji weszli: Smołka, Jan Aleksander Mierowski, Józef Lompa i Józef Łepkowski; propagowali oni wśród czytelników m.in. działalność parlamentarną S-a. Dn. 25 VI t.r. został S. wybrany obok Wojciecha Lipskiego, Karola Libelta, Michała Pokrzywnickiego i ks. Karla Richtera, do Dyrekcji Głównej Ligi Polskiej. Na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego 21 VII przedstawił ośmiopunktowy memoriał, w którym domagał się (w oparciu o uchwałę z 31 V frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego) autonomii i równouprawnienia języka polskiego w administracji, sądownictwie i szkolnictwie na Górnym Śląsku. Gdy debatę nad memoriałem odwlekano, zażądał 24 VIII uznania go za nagły i przedłożył Zgromadzeniu petycję, podpisaną przez przewodniczących gmin, reprezentujących pięćset tysięcy mówiących po polsku Ślązaków. Mimo to Zgromadzenie i tym razem odroczyło dyskusję. Do „Dziennika Górnośląskiego” S. przesyłał w tym czasie korespondencje i listy, podpisane «deputowany Szafranek», informujące m.in. o założeniu Ligi Polskiej oraz pracach parlamentarzystów. W październiku uczestniczył w Berlinie w pogrzebie robotników, poległych w starciach ulicznych ze strażą obywatelską. Z posłami frakcji lewicowej nie podporządkował się zarządzeniu króla Fryderyka Wilhelma IV z 9 XI o odroczeniu do 27 XI posiedzeń parlamentu i w dalszym ciągu uczestniczył w obradach. Wraz z opozycyjnymi parlamentarzystami głosował 15 XI za uchwałą o niepłaceniu podatków, zbojkotował też zwołane na 27 XI posiedzenie Zgromadzenia. Gdy jednak w Mysłowicach pojawiły się plakaty ze sfałszowanymi podpisami S-a, które wzywały do niepłacenia podatków, wydał 28 XI oświadczenie Do wiadomości moim obrońcom i wyborcom („Dzien. Górnośląski” 1848 nr 53), stanowczo zaprzeczając swego autorstwa podpisów.
Po rozwiązaniu 5 XII 1848 parlamentu przyjechał S. do Bytomia, gdzie został owacyjnie przyjęty na wiecu zorganizowanym przez komitet, składający się z członków polskiego Klubu Narodowego i niemieckiego Klubu Demokratycznego. Obok „Dziennika Górnośląskiego” (1848 nr 58, 59, 61) z aprobatą o działalności S-a wypowiadała się „Allgemeine Oder Zeitung” (1848 nr 304), atakowała natomiast „Schlesische Zeitung” (1848 nr 6, 9). Przeciw S-owi wystąpiła też większość duchowieństwa śląskiego, w tym 93 księży z pow. raciborskiego, którzy oskarżyli go o wywrotową działalność. Bp wrocławski Melchior von Diepenbrock, który 18 XI t.r. wezwał wiernych w liście pasterskim do płacenia podatków, nazwał postępowanie S-a «policzkiem dla Kościoła i jego autorytetu», ukarał go suspensą i wezwał do pokuty. S. podporządkował się karze, jednak delegacja mieszczan bytomskich, złożona ze Smołki, przedstawiciela ewangelików Hahna i reprezentanta gminy żydowskiej Schaudera przekazała 1 I 1849 biskupowi petycję z prośbą o «ukrócenie naznaczonej kary». Dn. 3 I t.r. biskup zdjął suspensę, zażądał jednak odwołania przez S-a jego poglądów. W oświadczeniu w języku niemieckim zaczynającym się od słów Errare humanum est („Schlesische Zeitung” 1849 nr z 3 I, przekł. pol. „Dzien. Górnośląski” 1849 nr z 6 I) S. wyraził żal, że swym stanowiskiem w sprawie podatków dał powód do zgorszenia, oraz przyrzekł, że w razie ponownego wybrania go na posła nie będzie zasiadał na lewicy. Sam jednak nie zapłacił podatków i w rezultacie został ukarany konfiskatą mebli.
W lutym 1849 został S. ponownie wybrany do drugiej izby Pruskiego Zgromadzenia Narodowego. Wraz z posłem ze Śląska, Marcinem Gorzołką, wstąpił 6 III t.r. do frakcji polskiej. Należał do komisji ds. szkolnych i kościelnych. Zgodnie z przyrzeczeniem, nie zasiadał na lewicy, ale w czasie obrad stał nieraz osiem i dziesięć godzin przed ławami lewicy, czym zdobył sobie miano «Szymona Słupnika». Z racji swych poglądów i postawy był też nazywany czerwonym farorzem i śląskim Rejtanem. Jego wystąpienia były nieszablonowe; przeplatane anegdotami i przypowieściami, czasami żartami, wywoływały śmiech i oklaski, niekiedy zaś okrzyki gniewu. Dn. 18 IV złożył S. wniosek o tłumaczenie na język polski protokołów z posiedzeń parlamentu, oświadczając m.in. «w moich okolicach mówią: Macierzyńska mowa jest kluczem do wszelkiego moralnego i politycznego wychowania ludów», co następnie, na żądanie izby, przetłumaczył na język niemiecki. Przemówienie to zapamiętał ówczesny poseł Otto von Bismarck, który w swych wspomnieniach zaświadczył, że wytrwałość S-a budziła w parlamencie podziw. Po rozwiązaniu Zgromadzenia 27 IV wrócił S. do swej parafii.
Trzeci raz wybrany został S. na posła w okręgu bytomsko-gliwicko-toszeckim w lipcu 1849. Na inauguracyjnym posiedzeniu izby poselskiej 7 VIII t.r. zażądał, by protokół został przetłumaczony na język polski; wg ks. Jana Koźmiana wystąpienie to było nieudane i raczej zaszkodziło sprawie, bo wniosek ostatecznie odrzucono. Na wieść o wybuchu epidemii cholery wrócił S. do Bytomia i 22 VIII uczestniczył w pielgrzymce 14 tys. wiernych do Piekar. W tym czasie ufundował dwa stypendia dla uczniów najstarszej klasy gimnazjum w Gliwicach (przydzielane w formie nagród za najlepsze prace z religii w języku niemieckim i polskim). Wraz z redaktorami zamkniętego już „Dziennika Górnośląskiego” założył Tow. Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego, którego celem było zakładanie bibliotek ludowych. Na obrady Zgromadzenia Narodowego wrócił w listopadzie. Kilkakrotnie zabierał głos w dyskusji nad konstytucją, zgłosił też kilka wniosków w sprawie ulg w opłatach za przeprowadzenie uwłaszczenia chłopów, ale ani jeden z jego postulatów nie został przyjęty przez izbę. Nie zdołał też S. przeforsować swych wniosków w sprawie szkoły polskiej i bezpłatnej nauki w języku ojczystym, złożonych w debacie szkolnej 16, 19 i 20 XI. Mimo to jego wystąpienia zwróciły uwagę na rodzącą się na Górnym Śląsku polską świadomość narodową. W związku z posiedzeniami parlamentarnymi dotyczącymi sytuacji górników oraz trudnością w zrozumieniu niektórych terminów, opracował S. słowniczek górniczy po niemiecku Bergmännisches Wörterbuch (Berlin 1849) i po polsku Leksykon języka górniczego albo popularne wyjaśnienie słów sztucznych w górnictwie w celu oceny nowych kwestii prawa górniczego, napisane w interesie chłopstwa i pańskich właścicieli gruntów, ofiarowane przez Józefa Szafranka, posła w Bytomiu, Toszku i Gliwicach na Górnym Śląsku, z portretem Autora (Bytom 1850). Po uchwaleniu 6 II 1850 konstytucji, S. podobnie jak posłowie z Prus Zachodnich, zaprzysiągł ją, jednak równocześnie złożył deklarację, wyrażającą niezadowolenie z braku zaznaczenia odrębnych praw dla ludności polskiej i poszanowania dla języka polskiego. Wykonując nadal obowiązki proboszcza, doprowadził t.r. (po trzech latach starań) do sprowadzenia do Bytomia z Francji Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo (szarytek). W związku z działalnością parlamentarną zwrócił się 14 I 1851 do kurii biskupiej z prośbą o udzielenie dłuższego urlopu od obowiązków proboszcza. W odpowiedzi generalny wikariat, pod naciskiem bp. Diepenbrocka, nakazał mu 21 I t.r. zrzeczenie się mandatu poselskiego. S. zastosował się do polecenia i jeszcze w styczniu złożył mandat.
S. poświęcił się odtąd pracy duszpasterskiej. W l. 1852–7 przeprowadził gruntowną przebudowę kościoła NMP w Bytomiu. Przyczynił się w r. 1852 do powstania nowej paraf. św. Barbary na terenie Królewskiej Huty (obecnie Chorzów). T.r. założył Związek Katolickiej Młodzieży Rzemieślniczej; utworzył też Stow. Rodzin Chrześcijańskich i Tow. Wsparcia dla Ubogich. Był współzałożycielem Tow. Alojzjanów oraz Kasyna Polskiego, które stało się ważnym ośrodkiem religijnym i kulturalnym (działały przy nim teatr amatorski i biblioteka). T.r. założył również Tow. Pomologów (sadowników), którego został prezesem. W tej sprawie ogłosił artykuł Towarzystwo Pomologów w powiecie bytomskim („Ziemianin” R. 4: 1853 s. 329–34), gdzie zamieścił opracowane przez siebie Rewidowane ustawy towarzystwa pomologów, czyli hodowników drzew owocowych, w powiecie bytomskim. Na gruntach parafialnych zorganizował szkółkę ogrodniczą; parafian zachęcał do sadzenia drzew owocowych i hodowli pszczół. Miał udział w powstaniu w Bytomiu Tow. Opieki nad Zwierzętami. Był tamże przedstawicielem Tow. Budowy Tanich Domów, założonego w czerwcu 1853 w Tarnowskich Górach. W r. 1857 zorganizował Stow. Katolickich Robotników pod opieką św. Józefa. Jako inspektor szkół elementarnych zajmował się sprawami szkolnictwa i oświaty. W r. 1854 założył pierwszą na Górnym Śląsku żeńską szkołę rękodzielniczą (w r. 1856 uczęszczało do niej ponad 200 dziewcząt). Przyczynił się do powstania w Bytomiu w r. 1858 biblioteki publicznej wraz z wypożyczalnią, tworzył i wspomagał finansowo biblioteczki w szpitalach i więzieniach. Przetłumaczył na język niemiecki fragment „Żywotów świętych” Piotra Skargi pt. „Das Leben der heiligen Hedwig als Nachtrag zu dem kirchlichen am 18. October 1843 stattgefundenen Jubelfeste des sechshundertsten Jahrgedenktages ihres seligen Todes…” (Beuthen 1851). Opublikował broszurę Żywoty dwóch błogosławionych jezuitów Jana Britto i Andrzeja Boboli (Bytom 1855) i opracował podręcznik dla ministrantów Ministranturschule (Beuthen 1855). Fragmenty nieukończonych dziejów kościoła NMP w Bytomiu, napisanych przez S-a, ogłosił po niemiecku Simon Macha w „Lose Blätter von Beuthen” (1856). S. był też autorem modlitewnika z żywotem św. Barbary pt. Memento Mori! to jest pamiętaj na śmierć! (Piekary 1859). W l. 1859–63 wybudował Szpital i Zakład Ducha Świętego w Bytomiu. W r. 1863 sprowadził do Bytomia siostry boromeuszki (Siostry Miłosierdzia św. Karola Boromeusza) dla posługi najuboższym. Po 25 latach starań doprowadził do wybudowania i otwarcia 29 IV 1867 męskiego gimnazjum katolickiego – pierwszej szkoły średniej w Bytomiu; ustanowił później przy niej fundację i stypendium dla biednych uczniów. Dzięki jego zabiegom powstała w r. 1869 tamże szkoła średnia dla dziewcząt. Był też inicjatorem zakładania ochronek dla dzieci. W r. 1867 kandydował bez powodzenia z okręgu Bytom–Tarnowskie Góry do parlamentu Związku Północno-Niemieckiego. Niejednokrotnie był szykanowany przez władze kościelne i świeckie. Za nieformalności przy pobieraniu opłat kościelnych wszczęto przeciw niemu w r. 1860 dochodzenie kanoniczne, udzielono nagany i skazano na pokrycie kosztów śledztwa oraz karę 50 talarów. Nieraz też upominano go za udzielanie ślubów górnikom, nieposiadającym zgody władz górniczych. W okresie Kulturkampfu został wraz z innymi księżmi katolickimi odsunięty reskryptem z 9 VIII 1873 od nadzoru nad szkołami. Zmarł 7 V 1874 w Bytomiu, w rezultacie obrażeń doznanych w wyniku wywrócenia się wozu, którym wracał od chorego. Został pochowany na bytomskim cmentarzu Mater Dolorosa, żegnany przez ok. 30 tys. ludzi (więcej niż liczył Bytom). Mowę pogrzebową po polsku wygłosił ks. Antoni Stabik. Na grobie umieszczono dwie tablice: po polsku od parafian i po niemiecku od rodziny.
Postać S-a przypomniał kanclerz Bismarck w antypolskiej mowie wygłoszonej w parlamencie niemieckim 28 I 1886: «był to pierwszy w tym miejscu głos polski na rzecz Górnego Śląska». Imieniem S-a zostało nazwane gimnazjum w Bytomiu (17 VI 2009) oraz ulice w wielu miastach Śląska, m.in. w Bytomiu (1924), Katowicach, Rybniku, Jastrzębiu Zdroju i Mysłowicach. Ks. Norbert Bończyk w swoim poemacie „Góra Chełmska” napisał: «Szafranek, jędrny mówca, w Berlinie niemiły bratanek».
Album pisarzy śląskich, Opole 1975; Bytomski słownik biograficzny, Bytom 2004 (fot.); Chojnacki W., Chojnacki W., Bibliografia kalendarzy wydanych w języku polskim poza granicami Polski od r. 1716 (Mazury, Śląsk Górny i Dolny oraz Śląsk Cieszyński), Wr. 1986; Estreicher w. XIX, IV; PSB (Bończyk Norbert, Smołka Emanuel); Słown. Pracowników Książki Pol.; Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Kat. 1996 (bibliogr.); Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, L. 1995 III; Snoch B., Górnośląski leksykon biograficzny, Kat. 1997; – Achremowicz E., Żabski T., Towarzystwo Literacko-Słowiańskie we Wrocławiu 1836–1886, Wr. 1973; Benisz A., Górny Śląsk w walce o polskość, Kat. 1950; Bigdoń R., Bytomskie szkolnictwo średnie i zawodowe w latach 1841–1914, „Roczniki Teolog. Śląska Opolskiego” T. 2: 1970 s. 241–58; tenże, Działalność duszpasterska księdza Józefa Szafranka w parafii bytomskiej na tle epoki (1839–1874), tamże T. 1: 1968 s. 409–27 (bibliogr.); tenże, Rozwój sieci parafialnej w miastach i osiedlach przemysłowych w centralnej części górnośląskiego okręgu przemysłowego w latach 1850–1914, tamże T. 3: 1973 s. 111–32; Caspari E., Rok 1848 na Górnym Śląsku, W. 1920; Dworak J., Historia parafii nowobytomskiej, Nowy Bytom 1937; Ender J., Ks. Józef Szafranek trybun ludu śląskiego, W. 1952; taż, Obrońcy ludu śląskiego, W. 1956 (bibliogr.); Feldman J., Bismarck a Polska, W. 1966; Gospodarek T., Walka o kulturę narodową ludu na Śląsku (1815–1863), Wr. 1968; Grot Z., Działalność posłów polskich w sejmie pruskim w latach 1848–1850, P. 1961; Kachel P., Czerwony farorz, „Dzien. Zachodni” 1997 nr 39; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., I–II; Knossalla J., Das Dekanat Beuthen O/S in seinem schlesischen Teil, Kattowitz 1935; Komierowski R., Koło Polskie w Berlinie 1847–1860, P. 1910; Ksiądz Józef Szafranek, Red. W. Ślęzak, Bytom 1994 (druk powielany); Kudera J., Obrazy Ślązaków wspomnienia godnych, Mikołów 1920 s. 30–6; Macha S., Josef Schaffranek, Stadtpfarrer von Beuthen, „Aus dem Beuthener Lande” 1924 nr 28; Marek F. A., Działalność społeczna i narodowa ks. Józefa Szafranka, Opole 1968; tenże, Ks. Józef Szafranek – trybun ludu górnośląskiego, „Kalendarz Opolski” R. 27: 1985 s. 109–19; tenże, Najdawniejsze czasopisma polskie na Śląsku 1789–1854, Wr.–Opole 1972; Mikulski T., Towarzystwo Literacko-Słowiańskie we Wrocławiu (1836–1886), Wr.–W. 1948; Myszor J., Duszpasterstwo parafialne na Górnym Śląsku w latach 1821–1914, Kat. 1991; Nowack A., Lebensbilder schlesischer Priester, Wr. 1928; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965; Popiołek K., Polska „Wiosna Ludów” na Górnym Śląsku, „Sobótka” R. 3: 1948 s. 1–77; tenże, Radykalni przywódcy chłopów śląskich, W. 1950; tenże, Zaburzenia robotnicze w Bytomskiem w maju 1848, „Zaranie Śląskie” 1948 z. 1; Schierse B., Das Archiv von St. Maria in Beuthen, „Mitteilungen des Beuthener Geschichtesund Museumsvereins” 1912 z. 2; tenże, Aus Beuthens Vergangenheit, Berlin 1929; Schwidetzky I., Die polnische Wahlbewegung in Oberschlesien, Breslau 1934; Surman A., Wyniki wyborów do Pruskiego Konstytucyjnego Zgromadzenia Narodowego i izby posłów Sejmu pruskiego na Śląsku w latach 1848–1918, „Studia i Mater. z Dziej. Śląska” T. 7: 1966 s. 125–6, 130; Szramek E., Ks. Norbert Bończyk, „Roczniki Śląskiego Tow. Przyjaciół Nauk” T. 2: 1930; Szymiczek F., Działalność posłów górnośląskich w pruskim zgromadzeniu narodowym w Berlinie w r. 1848, „Zaranie Śląskie” 1948 z. 1; Śmiela R., Dziennik Górnośląski, Kat. 1957 s. 5, 16–18, 83, 90–2, 116, 123, 147, 155, 159–60, 162–8, 178–82, 186; Tobiasz M., Pionierzy odrodzenia narodowego i politycznego na Śląsku (1763–1914), Kat. 1945; tenże, Śląsk w latach 1846–48. W stulecie Wiosny Ludów, W. 1948 I; Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848–1928, W. 2003; Tyrowicz M., Dzieje ruchu rewolucyjnego na Śląsku w latach 1848–1849, Kat. 1960; tenże, Udział Śląska w ruchu rewolucyjnym 1846–1849, W. 1949; – Bismarck O., Gedanken und Erinnerungen, Berlin 1921 II; Bończyk N., Góra Chełmska, Oprac. W. Ogrodziński, Kat. 1938 s. 30, 138; Bruck J., Beuthener Erinnerungen eines begabten Oberschlesiers, „Mitteilungen des Beuthener Geschichtesund Museumsvereins” 1916 z. 4; Golba K., Śląski Rejtan, „Zaranie Śląskie” 1937 z. 2; Gramer F., Chronik der Stadt Beuthen, Beuthen 1863; Koźmian J., Pisma, P. 1881 I 318; Pamiętnik Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego, Wr. 1886; Solger H., Der Kreis Beuthen in Oberschlesien mit besonderer Berücksichtigung der durch Bergbau und Huttenbetrieb in ihm hervorgerufenen eigenthümlicher Arbeiter- und Gemeinde-Verhältnisse, Breslau 1860; Śląsk w pierwszej połowie XIX wieku, T. 2: Śląsk w latach 1848–1850. Wybór źródeł, Oprac. W. Długoborski, K. Popiołek, Wr. 1957; Wa sylewski S., Na Śląsku Opolskim, Kat. 1896; – Arch. Archidiec. we Wr.: Akta personalne duchowieństwa m.in. z paraf. NMP w Bytomiu, Conflicte des Pfarres Schaffranek wegen ius Stolae 1844–56, sygn. B–IX b1, Conflict mit der Censur-Behörde 1844–55, sygn. B–IX b 20, Fakultäten und Vereine, sygn. B–V 11, Katholisch. Personal am Kreis-Gericht zu Beuthen O/S 1868–72, sygn. B–IX a 1, Pfarr-chronik, sygn. B 1 bk. 1–17, Presse, sygn. B XXIX k. 1–2, Stadt. Kathol. Elementar-Schule, sygn. B III a 5, Wahlakten, sygn. B XX k. 1–8.
Józef Pater